Stilling: Professor i allmenn og afrikansk lingvistikk ved Institutt for lingvistiske fag, Universitetet i Oslo.
Bakgrunn: Magistergrad i lingvistikk 1975. Tittel på avhandling: Handsaminga av trykk og tonem i generativ fonologi. Kritikk og framlegg. Med tillemping på grensk. Støttefag: Kinesisk og samisk.
Interesseområde: Lingvistikk, retorikk, skjønnlitteratur og astronomi.
Utvalde arbeid: - Simonsen, H.G. and R.T. Endresen (ed.) A Cognitive Approach to the Verb. Morphological and Constructional Approach. (Cognitive Linguistics Research, 16.) Berlin / New York: Mouton De Gruyter, 2001.- Kognitiv morfologi i eit faghistorisk perspektiv. Norsk lingvistisk tidsskrift 1996, 105–141.- Norwegian og and å – a Cognitive View. Nordic Journal of Linguistics, 1995, 201-218.- Diachronic Aspects of the Phonology of Nizaa. The Journal of African Languages and Linguistics, 1990/1992, 171-194.- Fonetikk og fonologi. Ei elementær innføring . Oslo: Scandinavian University Press, 1991.
Rolf frå Porsgrunn. 14 år. Lyslugga og blåøygd som alle andre. Av industriarbeidar- og sjømannsslekt på morssida og farssida i overskodeleg mange ledd tilbake. Nett det hadde han til felles med mange av gutane i byen sist på 1950-talet.
Men Rolfs stilar blei ikkje som alle andre sine. Dei var sette saman av ord som sjeldan blei henta fram i dagslyset frå eit ikkje støvfritt tilvere mellom to stive permar. Stilane hadde eit drag av noko opprørsk over seg: "åssen", "spelle", "åffer". Læraren kvesste raudblyanten og las med falkeblikk. Men ta han i feil, nei, det kunne ho ikkje. Alle orda stod i ordbøkene, gjerne i klammar, men likevel alltid i ordbøkene. Kunnskapar han hadde skaffa seg i dei små timar under dyna.
"Kvar gong eit språk døyr, blir ein del av dei innsiktene som menneska har fått, borte." Foto: Ståle Skogstad ©
Det løyndomsfulle ved språka greip guten frå Grenland. Ei fyrste forelsking, kanskje. Han ville vita meir. Mykje meir. Attråa etter å finna samanhengar, løysa gåta, har drive han ut i vide verda: til Kina og Japan i aust, til indianaranes Nord-Amerika i vest, til samanes land i nord og til Mali, Kamerun og Zambia i sør.
No er han 55, luggen er blitt sølvgrå, men auga like blå. Nyfiken som eit barn, og med truskap til sin fyrste kjærleik. Han har gjennom åra makta å tileigna seg store kunnskapar om språk, om fellestrekk mellom dei, om grammatiske strukturar og språkas utvikling. Studentar og kollegaer omtalar han då også som LLL - eit Levande Lingvistisk Leksikon.
– Mens vi andre prøver å avgrensa oss fagleg i von om i det minste å kunna noko skikkeleg, er Rolf mest utan grenser. Han veit utruleg mykje om mange språk. Likevel går spreiinga aldri ut over kvaliteten. Det er verkeleg irriterande! seier ein av kollegaene.
– Det er ikkje alle språk eg kan like godt, då, seier Rolf Theil Endresen , liksom unnskyldande. Frå kollegaer har vi fått vita at han verkeleg går inn for å meistra språka. Meistra dei godt. Læra seg i detalj. Dei meiner han tilhøyrer ein utdøyande rase: han har orka å ta på seg den jobben det er å læra seg mange språk. Mange har ikkje orka det, eller sett det som naudsynt.
– Det er veldig forskjellig å skulle læra seg eit språk som er nedteikna på førehand, der det finst lærebøker, samanlikna med det å skulle læra seg eit språk som manglar skrift. Det finst på ein måte to endar å gripa fatt i når ein går laus på eit framandt språk. Den eine enden har ein tendens til å liggja lingvisten sitt hjarte nærast, nemleg det å begynna med å sjå på dei grunnleggjande strukturane: Skaffa seg ei oversikt over korleis språket er bygt opp, få eit skjelett å hekta orda på, så å seia. Den andre enden er å tenkja kommunikasjon. Det er vi lingvistar diverre ikkje så flinke til, medgjev språkprofessoren.
”Sjølv om orda er svært forskjellige, så har språka stort sett ord for det same.” Foto: Ståle Skogstad ©
– Men nokre gonger må vi gløyma strukturane og tenkja: Kva treng eg å læra meg å si seia for å koma i kontakt med folk? Det er noko heilt anna. Då må du læra deg å helsa, til dømes. I Afrika er konvensjonane for helsing ofte særs godt utvikla. Om du ikkje kjenner dei, kjem du rett og slett ikkje i gång med å læra deg eit nytt språk. Det er ein slags port du må igjennom. Når fulaniane i Vest-Afrika møtest, står dei og mumlar i fleire minuttar før dei tek til med å seia det dei eigentleg skal seia.
Afrika, ja. Då er vi allereie komne langt bort. Men likevel anar det oss at det er nett no vi er aller nærast hjartet til Rolf Theil Endresen. Men her må vi ikkje gje kronologien heilt opp. Difor - eit blikk attende:
Det blei examen artium ved Porsgrunn gymnas. Så sette han av eit år til å jobba på fabrikk og segla til sjøs. Familietradisjonar er trass alt ikkje noko å kimsa av. Og litt sjølvproletarisering høyrde med i dei dagar. Men så bar det beinvegen til Blindern. Året var 1966, og valet av fag var klart som dagen: Det måtte bli kinesisk.
– Tanken på å velja eit noko enklare fag som ditt aller fyrste streifa deg aldri?
– Nei. Kinesisk var eit ganske naturleg val for meg. Dette var i ei tid då Kina var eit populært land. Men for meg var det språkinteressa mi som motiverte meg framfor noko anna. Etter grunnfag i kinesisk las eg japansk i halvanna semester. Det er enorme språklege variasjonar i Aust-Asia. Kinesisk og japansk er ikkje i slekt med kvarandre i det heile. Eg tok også nokre kurs i indonesisk. Men så bestemte eg meg for at eg ville studera samisk. Eg ville heim att. Eg var fascinert av at Noreg er eit fleirkulturelt og fleirspråkleg land frå gamalt av.
Då han tok magistergraden i allmenn språkvitskap i 1975, var det med kinesisk og samisk som støttefag. Året etter blei han tilsett ved Institutt for lingvistiske fag, og sidan har han vore der.
”Eg føler meg reint som ein liten Ivar Aasen, eg. ” Foto: Ståle Skogstad ©
Så - i fullt utdanna alder, for å bruka kollega Even Hovdhaugen sitt uttrykk, gjekk Theil Endresen laus på afrikanske språk - ei enorm oppgåve, skal vi tru den same kollegaen. For det er ikkje ved noko universitet han har studert desse språka. Det er gjennom eige feltarbeid og årelange sjølvstudium.
– For 25 år sidan fekk eg tilbodet om å begynna med lingvistisk forsking i Afrika. Eg skulle leita etter språk i Kamerun som ikkje var nedteikna. I landet, som har ei befolkning på 12-13 millionar, finst det 280 forskjellige språk. For ikkje å nemna alle dialektane. Eg fann eit lite språk nord i landet som ingen hadde studert, eit språk med mykje vokalar og eit ekstremt komplisert tonesystem. Eg trur faktisk ikkje det finst eit meir komplisert tonespråk i verda enn akkurat dette. Dess festlegare då eg skjøna systemet. Eg synest at system har ein heilt eigen venleik.
Språket, som no er internasjonalt kjent under namnet nizaa , er blitt skriftspråk takk vera Theil Endresens forsking.
– Misjonærar har teke språket i bruk og har gjeve ut lesebøker og eventyrbøker, og dei har drive alfabetiseringskurs. Eg føler meg reint som ein liten Ivar Aasen, eg, medgjev språkprofessoren, som også har jobba mykje med samanliknande historiske studium av nabospråk og har studert fleire av dialektane i Kamerun.
Samstundes med desse studia byrja han å lesa fulfulde, eit språk som blir nytta av 25 millionar menneske over store delar av Vest-Afrika. To gonger i året reiste han inntil nyleg til Afrika for å studera og undervisa i dette språket ved Universitetet i Mali. Fulfulde er eitt av ti nasjonale språk som Mali no har innført i skulen ved sida av hovudspråket, som er fransk. – Fulfulde er det afrikanske språket eg har jobba mest med - det har eg vorte frykteleg glad i. Språket er vakkert. Menneska er vakre. Og kulturen - den er vakker, den òg, seier han.
Langs breidda av Zambesi ovanfor dei mektige Victoriafalla lever det menneske som snakkar subiya , eit språk berre tre menneske i verda har omtala : Den fyrste var David Livingstone. Den tredje Rolf Theil Endresen.
– Namibiaforeningen på Elverum sende meg tidleg på 1980-talet til Zambia. Der gjekk eg i gang med feltforsking blant namibiske flyktningar. Slik klarte eg å leite opp dette lite kjende språket.
I 1994 blei Theil Endresen den fyrste professoren i afrikanske språk ved Universitetet i Oslo. Gjennom heile 1990-talet underviste han studentar i fulfulde og hausa. Men sparekniven har for lengst skore strupen over på desse faga. No finst det ikkje lenger afrikanske språkfag ved landets største universitet.
– Eg ser dette som ein del av marginaliseringa av Afrika som vi opplever i alle samanhengar, seier professoren.
– Har det eigentleg noko akademisk føremål å studera til dømes eit lite språk langt inne i det djupaste Afrika?
Theil Endresen smiler mildt over spørsmålet. Han har nok høyrt det før.
– Som lingvistar er vi avhengige av å ha mykje kunnskap om mange språk. Dess fleire språk vi dreg inn, dess større er sjansen for at vi kan få nokre skikkelege svar. Ja, visst finst det eit yrjande mangfald av språk i verda. Men forskjellane mellom dei er på ein måte overflatiske. Orda er ulike, men sjølve det grammatiske systemet er variasjonar over nokre ganske få tema. Dette gjeld endå til om ein ser på ordforrådet. Sjølv om orda er svært forskjellige, så har språka stort sett ord for det same.
På 1950-talet såg ein rett nok annleis på det. Ifølgje dei nord-amerikanske strukturalistane fanst det ikkje grenser for kor mykje språka kunne variere. Ikkje til å undrast over at det blei rekna som litt av ein omvelting då den amerikanske lingvisten Noam Chomsky hevda det motsette og slo fast at mennesket har ei medfødd språkevne. Og forklaringa på likskapen mellom språka - den finst i genane.
” Eg synest at system har ein heilt eigen venleik.” Foto: Ståle Skogstad ©
– Chomsky sin påstand lèt seg korkje sanna eller avsanna. Den retninga eg tilhøyrer, kognitiv lingvistikk, freistar å forkasta ein lang rekkje dogme og byggja opp noko nytt frå grunnen av. Psykologien har fått ein meir sentral plass. Språkas struktur fylgjer av menneska sin måte å tenkja på.
– Med Chomsky blei lingvistikken eit mykje meir teoretisk studium. Felt-lingvistikken, det å gå ut og granska tidlegare ubeskrivne språk, var ikkje lenger noko mål. Det var nok å studera nokre ganske få. No tenkjer ein annleis.
– Men du har tenkt sånn heile tida?
– Ja, eg har vel kanskje det. Men eg veit no ikkje om eg har vore så medviten om det. Eg har berre alltid vore så frykteleg interessert i språk.
– Finst det nokon teoriar som alle lingvistar er samde om?
– Nei. Av og til tenkjer eg at det er betre om vi lingvistar snakkar saman om veret. Eller om fotball.
Theil Endresen har sjølv bidrege sterkt til den teoretiske utviklinga av faget her i landet. Han er då også høgt respektert for sitt arbeid i det lingvistiske fagmiljøet i Noreg og langt utover landets grenser. Han har skrive eit utal artiklar, ei rekkje lærebøker og drive undervisning på mange felt innanfor lingvistikken.
– Kva er eit språk for deg?
– Det er ei eiga verd. Det er berre vi menneske som har språk. Gjennom språket har menneska uttrykt erfaringane sine tusenvis av år. Det ligg forskjellige erfaringar lagra i forskjellige språk. Kvar gong eit språk døyr, blir ein del av dei innsiktene som menneska har fått, borte. Det finst om lag 6500 språk i verda i dag. Vi trur at om hundre år vil 90 prosent av verdas språk vera utdøydde. Det er semje blant lingvistane om at ei viktig oppgåve no er å skriva ned språka før dei døyr. Blant dei språka som heilt sikkert ikkje vil døy, er norsk. Vårt språk er blant dei mest privilegerte. Det er i bruk i heile samfunnet - det er ganske eineståande.
Theil Endresen har ei lang fortid som samnorskmann. Få er ikkje dei sure reaksjonane han har fått for lærebøkene sine iført radikal nynorsk språkdrakt. Men dei seinare åra har han lagt om nynorsken sin ganske kraftig.
– Det har eg gjort for studentane si skuld, dei som har nynorsk som hovudmål. Når dei så sjeldan møter nynorsk, synest eg dei skal møta den forma dei er vande med. Det har dei søren meg fortent, seier han og legg til: – Bokmålet kan ta vare på seg sjølv, men eg er djupt bekymra for nynorsken si framtid.
Ein mannsalder i hovudstaden har ikkje påverka dialekten til språkprofessoren. Han pratar ekte og uforfalska "grenlandsk", betre og breiare enn dei fleste utvandrarar frå dei sørlege traktene av Telemark. Men ikkje berre "morsmålet": Theil Endresen kan prata ei heil rekkje norske dialektar.
– Eg bommar jo litt innimellom, då, men eg kan systemet, veit ganske godt kva som går for seg i munnhola når vi snakkar. Når eg skal undervisa i fonetikk, har eg ein fordel, då treng eg nemleg ikkje å ha med meg lydband. Same kva det er - klikk-lydar i buskmannsspråk, faryngalar i berbersk, ejektivar i hausa eller uvularar i inuit - så kan eg demonstrera dei. Eg synest alltid det har vore viktig å kunna det. Om du ikkje har kontroll over dine eigne taleorgan, så er det på ein måte ei innsikt du manglar.
– Blir det ikkje vel mykje språk dette her, då?
– Nei, eg synest ikkje det. Det er så fantastisk interessant. Men eg passar meg og ligg lågt i heimen. Kona mi og sonen min er leie av språk for lenge sidan. Men for meg - for meg blir det ikkje for mykje. Eg snusar heile tida på nye språk, og ordbøker og gammatikkar les eg framleis med like stor glede som romanar. Den seinare tida er eg forresten blitt svært oppteken av gamal-egyptisk. Det synest eg er forferdeleg spennande.
– Men av og til tek du deg fri?
– Eg blei ein gong spurd om å ramsa opp hobbyane mine. Det blei ei veldig kort liste. Eg er ikkje noko særleg for sport og slike ting - bortsett frå når det går bra med Odd Grenland, då. Når eg skal slappa av, tek eg ei bok ut av bokhylla. Men eg greier faktisk å styra unna lingvistikken. Eg er glad i skjønnlitteratur. Eg hadde som gut også eit ønske om å bli astronom, og interessa for astronomien er enno sterk.
Theil Endresen er omtala som litt klosset med mykje av det som har med denne verda å gjere. "Administrativt invalid" er ei nemning han har brukt om seg sjølv. Han hatar inderleg å administrera noko som helst, som å skriva brev. Det blir han då heller ikkje beden om å gjera.
På heimebane, skal vi tru pålitelege kjelder, er det kona som er den drivande krafta. Ho er frå Tromsø.
– Vi er ofte i Nord-Noreg, eg har blitt svært glad i landsdelen og i folka der. Eg synest Finnmark er det mest spennande fylket i Noreg. Der kunne eg tenkja meg å bu. Der er det som tradisjonelt blei kalla dei tre stammers møte: samar, finnar og nordmenn. Tenk på alt kva det har hatt å seia kulturelt og språkleg!
– Slår du over til nordnorsk når du er på besøk hos svigerfamilien?
– Nei. Men når familien er samla og det skal lesast høgt frå Oluf, då er det alltid eg som blir beden om å gjera det, seier språkprofessoren og smiler med auga.